Divine Love

Bg. 3.42 इन्द्रियाणि पराण्याहुरिन्द्रियेभ्यः परं मनः । मनसस्तु परा बुद्धिर्यो बुद्धेः परतस्तु सः ॥ ४२ ॥ indriyāṇi parāṇy āhur indriyebhyaḥ paraṁ manaḥ manasas tu parā buddhir yo buddheḥ paratas tu saḥ Synonyms इन्द्रियाणि - इन्द्रियों को; पराणि - श्रेष्ठ; आहुः - कहा जाता है; इन्द्रियेभ्यः - इन्द्रियों से बढकर; परम् - श्रेष्ठ;मनः - मन की अपेक्षा; तु - भी; परा - श्रेष्ठ; बुद्धिः - बुद्धि;यः - जो; बुद्धेः - बुद्धि से भी; परतः - श्रेष्ठ; तु - किन्तु, सः- वह | indriyāṇi  — senses;  parāṇi  — superior;  āhuḥ  — are said;  indriyebhyaḥ  — more than the senses;  param  — superior;  manaḥ  — the mind;  manasaḥ  — more than the mind;  tu  — also;  parā  — superior;  buddhiḥ  — intelligence;  yaḥ  — who;  buddheḥ  — more than the intelligence;  parataḥ  — superior;  tu  — but;  saḥ  — he. Translation कर्मेन्द्रियाँ जड़ पदार्थ की अपेक्षा श्रेष्ठ हैं, मन इन्द्रियों से बढ़कर है, बुद्धि मन से भी उच्च है और वह (आत्मा) बुद्धि से भी बढ़कर है । The working senses are superior to dull matter; mind is high

Bg. 3.41 तस्मात्त्वमिन्द्रियाण्यादौ नियम्य भरतर्षभ । पाप्मानं प्रजहि ह्येनं ज्ञानविज्ञाननाशनम् ॥ ४१ ॥ tasmāt tvam indriyāṇy ādau niyamya bharatarṣabha pāpmānaṁ prajahi hy enaṁ jñāna-vijñāna-nāśanam Synonyms तस्मात् - अतः; त्वम् - तुम; इन्द्रियाणि - इन्द्रियों को ;आदौ - प्रारम्भ में; नियम्य - नियमित करके; भरत-ऋषभ- हे भरत वंशियों में श्रेष्ठ; पाप्मानम् - पाप के महान प्रतीक को; प्रजहि - दमन करो; हि - निश्चय हि; एनम् - इस; ज्ञान - ज्ञान; विज्ञान - तथा शुद्ध आत्मा के वैज्ञानिक ज्ञान का; नाशनम् - संहर्ता, विनाश करने वाल ा | tasmāt  — therefore;  tvam  — you;  indriyāṇi  — senses;  ādau  — in the beginning;  niyamya  — by regulating;  bharata - ṛṣabha  — O chief amongst the descendants of Bharata;  pāpmānam  — the great symbol of sin;  prajahi  — curb;  hi  — certainly;  enam  — this;  jñāna  — of knowledge;  vijñāna  — and scientific knowledge of the pure soul;  nāśanam  — the destroyer. भावार्थ इसलिए हे भरतवंशियों में श्रेष्ठ अर्जुन! प्रारम्भ में ही इन्द्रियों को वश में करके इस पाप का महान

Bg. 3.40 इन्द्रियाणि मनो बुद्धिरस्याधिष्ठानमुच्यते । एतैर्विमोहयत्येष ज्ञानमावृत्य देहिनम् ॥ ४० ॥ indriyāṇi mano buddhir asyādhiṣṭhānam ucyate etair vimohayaty eṣa jñānam āvṛtya dehinam इन्द्रियाणि – इन्द्रियाँ; मनः – मन; बुद्धिः – बुद्धि; अस्य– इस काम का; अधिष्ठानम् – निवासस्थान; उच्यते – कहा जाता है; एतैः – इन सबों से; विमोहयति – मोहग्रस्त करता है ; एषः – यह काम; ज्ञानम् – ज्ञान को;आवृत्य – ढक कर; देहिनम् – शरीरधारी को | Synonyms indriyāṇi  — the senses;  manaḥ  — the mind;  buddhiḥ  — the intelligence;  asya  — of this lust;  adhiṣṭhānam  — sitting place;  ucyate  — is called;  etaiḥ  — by all these;  vimohayati  — bewilders;  eṣaḥ  — this lust;  jñānam  — knowledge;  āvṛtya  — covering;  dehinam  — of the embodied. भावार्थ इन्द्रियाँ, मन तथा बुद्धि इस काम के निवासस्थान हैं | इनके द्वारा यह काम जीवात्मा के वास्तविक ज्ञान को ढक कर उसे मोहित कर लेता है |     तात्पर्य चूँकि शत्रु ने बद्धजीव के शरीर के विभिन्न समारिक स्थानों पर अपना अधिकार कर लिया है, अतः भगवान् कृष्ण उन स्थानों का संके

Bg. 3.39 आवृतं ज्ञानमेतेन ज्ञानिनो नित्यवैरिणा । कामरूपेण कौन्तेय दुष्पूरेणानलेन च ॥ ३९ ॥ āvṛtaṁ jñānam etena jñānino nitya-vairiṇā kāma-rūpeṇa kaunteya duṣpūreṇānalena ca आवृतम् – ढका हुआ; ज्ञानम् – शुद्ध चेतना; एतेन – इससे; ज्ञानिनः – ज्ञाता का; नित्य-वैरिणा – नित्य शत्रु द्वारा; काम-रूपेण – काम के रूप में; कौन्तेय – हे कुन्तीपुत्र; दुष्पूरेण – कभी भी तुष्ट न होने वाली;अनलेन – अग्नि द्वारा; च – भी | āvṛtam  — covered;  jñānam  — pure consciousness;  etena  — by this;  jñāninaḥ  — of the knower;  nitya - vairiṇā  — by the eternal enemy;  kāma - rūpeṇa  — in the form of lust;  kaunteya  — O son of Kuntī;  duṣpūreṇa  — never to be satisfied;  analena  — by the fire;  ca  — also. भावार्थ इस प्रकार ज्ञानमय जीवात्मा की शुद्ध चेतना उसके काम रूपी नित्य शत्रु से ढकी रहती है जो कभी भी तुष्ट नहीं होता और अग्नि के समान जलता रहता है | Thus the wise living entity’s pure consciousness becomes co vered by his eternal enemy in the form of lust, which is never satisfied and which burns like fire. Purp

Bg. 3.38 धूमेनाव्रियते वह्निर्यथादर्शो मलेन च । यथोल्बेनावृतो गर्भस्तथा तेनेदमावृत्तम् ॥ ३८ ॥ dhūmenāvriyate vahnir yathādarśo malena ca yatholbenāvṛto garbhas tathā tenedam āvṛtam Synonyms dhūmena  — by smoke;  āvriyate  — is covered;  vahniḥ  — fire;  yathā  — just as;  ādarśaḥ  — mirror;  malena  — by dust;  ca  — also;  yathā  — just as;  ulbena  — by the womb;  āvṛtaḥ  — is covered;  garbhaḥ  — embryo;  tathā  — so;  tena  — by that lust;  idam  — this;  āvṛtam  — is covered. अध्याय 3 :  कर्मयोग श्लोक  3 .  धूमेन - धुएँ से; आव्रियते - ढक जाती है; वहिनः - अग्नि;आदर्शः - शीशा, दर्पण; मलेन - धूल से; च - भी; यथा - जिस प्रकार; उल्बेन - गर्भाशय द्वारा; आवृतः - ढका रहता है; गर्भः - भ्रूण, गर्भ; तथा - उसी प्रकार; तेन - काम से; इदम् - यह; आवृतम् - ढका है ।   भावार्थ जिस प्रकार अग्नि धुएँ से, दर्पण धूल से अथवा भ्रूण गर्भाशय से आवृत रहता है, उसी प्रकार जीवात्मा इस काम की विभिन्न मात्राओं से आवृत रहता है ।     तात्पर्य जीवात्मा के आवरण की तीन कोटियाँ हैं जिनसे उसकी शुद्ध चेतना धूमिल होती है ।

Bg. 3.37 श्री भगवानुवाच काम एष क्रोध एष रजोगुणसमुद्भ‍वः । महाशनो महापाप्मा विद्ध्येनमिह वैरिणम् ॥ ३७ ॥ śrī-bhagavān uvāca kāma eṣa krodha eṣa rajo-guṇa-samudbhavaḥ mahāśano mahā-pāpmā viddhy enam iha vairiṇam श्री-भगवान् उवाच – श्रीभगवान् ने कहा; कामः – विषयवासना; एषः – यह; क्रोधः – क्रोध; एषः – यः;रजो-गुण – रजोगुण से; समुद्भवः – उत्पन्न; महा-अशनः– सर्वभक्षी; महा-पाप्मा – महान पापी; विद्धि – जानो;एनम् – इसे; इह – इस संसार में; वैरिणम् – महान शत्रु |   Synonyms śri - bhagavān   uvāca  — the Personality of Godhead said;  kāmaḥ  — lust;  eṣaḥ  — this;  krodhaḥ  — wrath;  eṣaḥ  — this;  rajaḥ - guṇa  — the mode of passion;  samudbhavaḥ  — born of;  mahā - aśanaḥ  — all-devouring;  mahā - pāpmā  — greatly sinful;  viddhi  — know;  enam  — this;  iha  — in the material world;  vairiṇam  — greatest enemy. भावार्थ श्रीभगवान् ने कहा – हे अर्जुन! इसका कारण रजोगुण के सम्पर्क से उत्पन्न काम है, जो बाद में क्रोध का रूप धारण करता है और जो इस संसार का सर्वभक्षी पापी शत्रु है | The Supreme Personality

Bg. 2.4 अर्जुन उवाच कथं भीष्ममहं संख्ये द्रोणं च मधुसूदन । इषुभिः प्रतियोत्स्यामि पूजार्हावरिसूदन ॥ ४ ॥ Arjuna said: O killer of enemies, O killer of Madhu, how can I counterattack with arrows in battle men like Bhīṣma and Droṇa, who are worthy of my worship? Bg. 2.5 गुरूनहत्वा हि महानुभावान् श्रेयो भोक्तुं भैक्ष्यमपीह लोके । हत्वार्थकामांस्तु गुरूनिहैव भुज्ज‍ीय भोगान्‍रुधिरप्रदिग्धान् ॥ ५ ॥ It would be better to live in this world by begging than to live at the cost of the lives of great souls who are my teachers. Even though desiring worldly gain, they are superiors. If they are killed, everything we enjoy will be tainted with blood. Bg. 2.6 न चैतद्विद्मः कतरन्नो गरीयो यद्वा जयेम यदि वा नो जयेयुः । यानेव हत्वा न जिजीविषाम- स्तेऽवस्थिताः प्रमुखे धार्तराष्ट्राः ॥ ६ ॥ Nor do we know which is better – conquering them or being conquered by them. If we killed the sons of Dhṛtarāṣṭra, we should not care to live. Yet they are now standing before us on the battlefield. Bg. 2.7 कार